ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΝΟΣ
 
  
 
  
Ως τελευταίος εκπρόσωπος τόσο του Αρχαίου Κόσμου, όσο και του Στωϊκισμού, αναγνωρίζεται, όχι ως σχολάρχης αλλά ως απλός κατά βίον στωϊκός, ο εστεμμένος φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (Marcus Aurellius Antoninus, 26 Απριλίου 121 – 17 Μαρτίου 180), Ρωμαίος αυτοκράτωρ κατά τα έτη 161 - 180 μ.α.χ.χ. Ως παιδί, αν και ορφανός, έτυχε πολύ καλής ανατροφής από τον παππού του (σε ηλικία 8 μόλις ετών έγινε δεκτός στον Ιερατικό Σύλλογο της Ρώμης)  και λαμπρής μορφώσεως κοντά στον ρήτορα Φρόντωνα (Fronto) και τον Έλληνα σοφιστή Ηρώδη τον Αττικό. Απεμακρύνθη όμως γρήγορα από τα μαθήματα της Ρητορικής, για να αφοσιωθεί σε μελέτη εις βάθος, της Φιλοσοφίας. Τα γραπτά του Κόϊντου Ιουνίου Αρουληνού Ρουστικού (Quintus Iunius Arulenus Rusticus) και οι διδασκαλίες των Cinna Catulus και Claudis Maximus, τον εισήγαγαν στη Στωϊκή Φιλοσοφία, η ηθική της οποίας τον κατεγοήτευσε, και σε ηλικία 12 ετών εφόρεσε το σχήμα των στωϊκών, υιοθετώντας τον απλό τρόπο ζωής τους.  
 

Τα 12 βιβλία των στοχασμών του («Τα εις Εαυτόν»), τα οποία συνέγραψε στην Ελληνική κατά την περίοδο 170 - 178 περίπου, όταν ήδη ήταν αυτοκράτωρ, αποδεικνύουν πόση εσωτερική ηρεμία και παρηγορία μπορούσε να του προσφέρει η Στωϊκή Διδασκαλία και μάλιστα σε καιρούς ταραχών και συγκρούσεων. Ιδιαιτέρως τον είχε επηρεάσει η διδασκαλία του Επικτήτου. Η αφοριστική μορφή που επέλεξε να δώσει στο έργο του (εκτός από το 1ο βιβλίο) πρέπει να προέρχεται από τον Ηράκλειτο, καθώς ο Μάρκος Αυρήλιος με χαρά προσεγγίζει την διδασκαλία του και εξελίσσει τις σκέψεις του φιλοσόφου σε μορφή προσωπικού διαλογισμού. Η φιλοσοφική του θέση ορίζεται από τη σεμνή ένταξη του ανθρώπου σε μία ευρυτέρα συνεξάρτηση και από την αυτονόητη επιθυμία προσφοράς υπηρεσίας στην ανθρώπινη κοινωνία, γι’ αυτό άλλωστε και ως αυτοκράτωρ υπήρξε δικαιότατος, φιλάνθρωπος και ανεκτικός, παρά το ότι αντιμετώπισε συγκεντρωμένα εναντίον του τα δυσκολώτερα των προβλημάτων: η Αρμενία δέχεται την επιδρομή των Πάρθων και ο εκεί πόλεμος διαρκεί έως το 166, έτος κατά το οποίο η Αυτοκρατορία δέχεται την εξ Αρμενίας καταστροφική εισβολή της πανούκλας, η οποία κατέστρεψε τον Αρχαίο Κόσμο με εξόντωση του μεγαλυτέρου τμήματος των αστικών πληθυσμών και δη των πεπαιδευμένων ανθρώπων. Ο διοικητής των λεγεώνων της Συρίας Αβίδιος Κάσσιος, προχωρεί σε στάση και αποστασία, αυτοανακηρυχθείς στην Αντιόχεια «Αυτοκράτωρ της Ανατολής». Οι Μαρκομάνοι Γερμανοί εισβάλλουν στα βόρεια σύνορα και έκτοτε ο αυτοκράτωρ ξοδεύει όλη τη ζωή του εκεί, με εξαίρεση τη σύντομη εκστρατεία στην Ανατολή για την καταστολή της στάσεως του Κασσίου, μέχρι τον θάνατό του στις 17 Μαρτίου 180 στη Vindobona (σημερινή Βιέννη), υπερασπιζόμενος την συνορογραμμή του Δουνάβεως, με ελάχιστες σύντομες επικέψεις του στη Ρώμη. Η πείνα, οι φυσικές καταστροφές και τα οικογενειακά του δράματα, δεδομένου ότι από τα δεκατρία τέκνα του δεν έζησαν παρά μόνον πέντε, συμπληρώνουν το σκηνικό μέσα στο οποίο ο μεγάλος αυτός άνδρας καλείται να εφαρμόσει εμπράκτως τα στωϊκά προτάγματα.  
 

Όντως, ο Μάρκος Αυρήλιος, εστάθη πάντοτε υπεράνω των πραγμάτων και των υποκειμενισμών, παρέσχε στους ανθρώπους μία άνευ παρεκκλίσεων Δικαιοσύνη και συμπεριεφέρθη με τον πλέον γαλήνιο και ανεξίκακο τρόπο, ακόμη και σε αυτούς τους εχθρούς του: όταν ο στασιαστής και προδότης Κάσσιος εδολοφονήθη από έναν επιτελή του αξιωματικό, ο εστεμμένος φιλόσοφος τον εκήδευσε με όλες τις στρατιωτικές τιμές. Μετεχειρίσθη τους ανθρώπους πάντοτε ως όντα ηθικά, διεμόρφωσε επί το ηπιώτερον την σκληρή νομοθεσία της εποχής και προσεπάθησε να συντάξει ένα σώμα νόμων που να εστιάζει στην ισονομία και την ελευθερία του λόγου (περί «πολιτείας ισονόμου, κατ' ισότητα και ισηγορίαν διοικουμένης...» γράφει ο ίδιος, Α, 14), συνέστησε ειδικό ταμείο για την κήδευση των απόρων πολιτών, περιώρισε την έκλυση των ηθών και την πορνεία, συνέστησε την Κηδεμονευτική Πραιτωρία για την φροντίδα των ορφανών, επέβαλε την υποχρεωτική τήρηση μητρώου γεννήσεων και την ληξιαρχική εγγραφή των πολιτών, εγενίκευσε τις απελευθερώσεις των δούλων και τους έδωσε πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα αλλά και δικαίωμα να κληρονομούν τον κύριό τους σε περίπτωση ελλείψεως συγγενών, απηγόρευσε τις σωματικές τιμωρίες και εδίωξε ποινικώς την συκοφαντία και κανονικώς, ως κακούργημα, τον φόνο δούλου από τον κύριό του, οργάνωσε ένα τέλειο σύστημα επισιτισμού με το οποίο κατέστησε, τουλάχιστον στην χερσόνησο των Απεννίνων, αδυνάτους τους λιμούς, προέβλεψε την απαλλαγή των κατηγορουμένων φρενοβλαβών, ενομοθέτησε την «εύνοια ελευθερίας» (δηλαδή την παραδοχή στις δίκες, σε περιπτώσεις αμφιβολιών, της πιο ευνοϊκής για την ανθρώπινη ελευθερία ερμηνείας) και προσεπάθησε, δίχως όμως επιτυχία, να απομακρύνει τον λαό από τα ειδεχθή θεάματα των αμφιθεάτρων (όταν εστράτευσε τους μονομάχους για τον πόλεμο κατά των Γερμανών, ο όχλος εστασίασε εναντίον του με την κατηγορία ότι ήθελε.. «να τον αποσπάσει από τις διασκεδάσεις και να τον στρέψει στην πληκτική Φιλο σοφία» !! Ο Ernest Renan γράφει πολύ χαρακτηριστικά ότι «οι τακτικοί θαμώνες των αμφιθεάτρων ήσαν τα μόνα πρόσωπα που δεν τον αγαπούσαν καθόλου»).  
  

Οι δύο ολιγοετείς διωγμοί των χριστιανών από αυτόν τον άγιο και πράο αυτοκράτορα, από 166 έως 168 και από 177 έως 180, ο οποίος στα πρώτα 15 έτη της βασιλείας του τους επροστάτευε όλως ιδιαιτέρως και ενομοθέτησε μάλιστα να δικάζονται όλοι όσοι τους ενοχλούν όχι για κάποιες αξιόποινες πράξεις τους αλλά απλώς λόγω της ιδιότητός τους,  αποτελεί μία καλή ιστορική μαρτυρία για το μέγεθος της εγκληματικής, εκείνη την εποχή, δραστηριότητος των τελευταίων, οι οποίοι, υπό την παραφροσύνη των μοντανιστικών ιδεών, επετίθεντο ανοικτά, ακόμη και με βεβηλώσεις συμβόλων και Ιερών ή προτροπές του όχλου σε στάση, κατά ολοκλήρου του κοινωνικού ιστού και του συστήματος αξιών της πεπολιτισμένης ανθρωπότητος (η φράση ότι «απαρνούνται την ζωή παρακινούμενοι από μία στείρα αντιδραστική διάθεση, αντί να θυσιάζονται προς χάριν θέσεων που βασίζονται σε λογικά επιχειρήματα» είναι η μοναδική διασωθείσα αναφορά του Μάρκου Αυρηλίου σε αυτούς).  
  

Στο ελάχιστο διασωθέν έργο του, που ουσιαστικώς δεν είναι παρά το προσωπικό του ημερολόγιο το οποίο και δεν είναι καν γραμμένο για να διαβασθεί από κοινό, αναφαίνεται ωστόσο, στην πληρότητά της, η υπεύθυνη προθυμία αυτού του φιλοσόφου – αυτοκράτορος για προσφορά υπηρεσιών προς τον άνθρωπο και η θετική υποχρέωση να συνεργασθεί από την θέση του και με όλες του τις δυνάμεις για την διατήρηση του συνόλου, μέλος του οποίου αισθανόταν και ο ίδιος ότι αποτελεί. Μέσα από αυτή την εκπληκτική κατάθεσή του, ο εστεμμένος φιλόσοφος, ο οποίος κατά το πέρασμά του από την Αθήνα είχε μυηθεί και στα αγιώτατα Μυστήρια των Ευμολπιδών («Ελευσίνια»), αποτολμά την τολμηρή κατάδυση στις σχεδόν απρόσιτες για τους θνητούς ρίζες του «καθήκοντος», με βαθιά συνείδηση του εφημέρου του βίου των θνητών αλλά, από την άλλη, και του αιωνίου της Προνοίας του Κόσμου. Η ενδοσκοπική αυτή «λέξη» του εστεμμένου φιλοσόφου, παραδόξως για τον σημερινό μονομερή, μονολιθικό και μονοθεϊστή άνθρωπο, δεν τον κάνει ωστόσο αναχωρητή και απόκοσμο, αλλ’ αντιθέτως έναν βαθύτατα κοινωνικό και ανθρώπινο άνδρα που κηρύσσει δίχως την παραμικρή επιφύλαξη  ότι: «οι άνθρωποι γεγόνασιν αλλήλων ένεκεν, ή δίδασκε ή φέρε» (Η, 59) δηλ. το ότι όλοι μας έχουμε δημιουργηθεί για χάρη των συναθρώπων μας τους οποίους οφείλουμε ή να καλλιεργήσουμε ή να τους υπομείνουμε.
 
Εγκαταλελειμμένος εν μέσω απείρων εχθρών, αναξίων συνανθρώπων αλλά και προδοτών, πληττόμενος από αλλεπάλληλες συμφορές, ο Μάρκος Αυρήλιος στέκει γαλήνιος και ακλόνητος, δίχως να ελπίζει σε οποιαδήποτε έξωθεν βοήθεια ή «θαύμα», αλλά πιστός μόνον στο φως, την ομορφιά και την ηρεμία του εσωτερικού του κόσμου, αυτάρκης και θεϊκός μέσα στο θνητό του κορμί (ως οργανικό μέλος του Παντός και τμήμα του Θεού από τον οποίο προήλθε και στον οποίο πρέπει μετά θάνατον να επιστρέψει) δίδοντας έκτοτε στους ανθρώπους το αιώνιο άριστο παράδειγμα της ενσάρκου Αγαθότητος και Δικαιοσύνης. Το ότι ο Μάρκος Αυρήλιος προετίμησε την Ελληνική ως γλώσσα τον στοχασμών του, μπορεί να εξηγηθεί ως προσπάθεια να αποφύγει τον υπέρμετρο ρητορισμό της λογοτεχνικής παραγωγής των ημερών του. Από την άλλη, ο λογοτεχνικός τίτλος «Τα Εις Εαυτόν», δηλαδή «οι συζητήσεις με τον εαυτό μου» που επέλεξε ο ίδιος, απαντάται για πρώτη φορά στην Ελληνική Λογοτεχνία και είναι άλλωστε αμφίβολλο αν είχε πρόθεση να το εκδώσει. Το πότε μετά τον θάνατό του εδημοσιεύθη το έργο του, παραμένει άγνωστο. Η επανέκδοσή του πάντως, το 1558 στη Ζυρίχη, στηρίζεται σε μια έκδοση του 10ου αιώνος από τον Αρέθα. Το έργο πάντως έγινε και πάλι αντικείμενο εντόνου ενδιαφέροντος τον 18ο αιώνα, όπως λ.χ. από τον Φρειδερίκο τον Μεγάλο. Σώζονται επίσης σε λατινική γλώσσα κάποιες επιστολές του προς τον  Fronto και αποσπάσματα μίας ομιλίας του (Dessau 9340).  
  

Η εθνική Ρώμη ετίμησε  αυτόν τον  άγιο, ευσεβή, γαλήνιο και ενάρετο άνδρα με πολυάριθμα αγάλματά του, μεταξύ των οποίων ο περίφημος «ιππεύς του Καπιτωλίου», αλλά και η έκτοτε πεπαιδευμένη ανθρωπότητα με τον απεριόριστο σεβασμό της που συνοψίζεται αρκετά χαρακτηριστικά στα λόγια του Renan «κανένας συνετός άνθρωπος δεν θα αρνηθεί ότι υπήρξε μία μεγάλη ψυχή, αλλά και ένα μεγάλο πνεύμα που έζησε στα απέραντα βάθη του καθήκοντος και της συνειδητότητος… το μεγαλείο του δεν θα αμφισβητηθεί ποτέ, διότι στηρίζεται επάνω σε αυτό που δεν θα χαθεί, δεν θα φθαρεί ποτέ, δηλαδή επάνω στην εξοχότητα της καρδιάς».  
 

Ενδεικτικά ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΒΙΟΥ ο Μάρκος Αυρήλιος σημειώνει: «Μην ενεργείς δίχως την θέλησή σου, δίχως το πνεύμα της κοινής ωφελείας, δίχως συγκρότηση ή από αντίδραση. Μην προσπαθείς να κάνεις πιο όμορφη την σκέψη σου με ψεύτικα στολίδια ή πολυλογίες και μην καταπιάνεσαι με τα πάντα. Ο Θεός που είναι μέσα σου, ας είναι ο προστάτης ενός όντος αρσενικού, μεστωμένου, πολιτικού, πολιτισμένου, αρχοντικού και συγκροτημένου, ωσάν εκείνον που περιμένει ήρεμα τη λήξη του βίου, δίχως να χρειάζεται με όρκους να το αποδείξει ή με την ανθρώπινη μαρτυρία. Γαλήνιος, δίχως την ανάγκη της έξωθεν βοηθείας ή της παρηγορίας που παρέχουν οι άλλοι. Διότι όρθιος πρέπει να στέκεις, όχι ορθωμένος από τους άλλους». («ΜΗΤΕ ΑΚΟΥΣΙΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙ ΜΗΤΕ ΑΚΟΙΝΩΝΗΤΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΕΞΕΤΑΣΤΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΘΕΛΚΟΜΕΝΟΣ. ΜΗΤΕ ΚΟΜΨΕΙΑ ΤΗΝ ΔΙΑΝΟΙΑΝ ΣΟΥ ΚΑΛΛΩΠΙΖΕΤΩ. ΜΗΤΕ ΠΟΛΥΡΡΗΜΩΝ ΜΗΤΕ ΠΟΛΥΠΡΑΓΜΩΝ ΕΣΟ. ΕΤΙ ΔΕ Ο ΕΝ ΣΟΙ ΘΕΟΣ ΕΣΤΩ ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ ΖΩιΟΥ ΑΡΡΕΝΟΣ ΚΑΙ ΠΡΕΣΒΥΤΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΑΙΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΟΝΤΟΣ ΑΝΕΤΕΤΑΧΟΤΟΣ ΕΑΥΤΟΝ, ΟΙΟΣ ΑΝ ΕΙΗ ΤΙΣ ΠΕΡΙΜΕΝΩΝ ΤΟ ΑΝΑΚΛΗΤΙΚΟΝ ΕΚ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΕΥΛΥΤΟΣ, ΜΗΤΕ ΟΡΚΟΥ ΔΕΟΜΕΝΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΙΝΟΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ. ΕΝ ΔΕ ΤΟ ΦΑΙΔΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΡΟΣΔΕΕΣ ΤΗΣ ΕΞΩΘΕΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΡΟΣΔΕΕΣ ΗΣΥΧΙΑΣ, ΗΝ ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΕΧΟΥΣΙΝ. ΟΡΘΟΝ ΟΥΝ ΕΙΝΑΙ ΧΡΗ, ΟΥΧΙ ΟΡΘΟΥΜΕΝΟΝ») 
 

Ενδιαφέρουσα εξάλλου είναι και η ακόλουθη προτροπή του για μία ανθρωπιστική ορθοπραξία: «Σε δύο πράγματα πρέπει να έχεις διαρκή ετοιμότητα. Στο να πράττεις μόνο εκείνα που σου εμπνέει η λογική του Ηγεμονικού σου και της ορθοπραξίας, με σκοπό την ωφέλεια των ανθρώπων, και στο να είσαι ικανός να μεταβάλλλεις τη γνώμη σου αν τυχόν βρεθεί κανείς και σε διορθώσει ή να σε βγάλει από κάποια προκατάληψη, και αυτό με γνώμονα το αν προάγεται η δικαιοσύνη και η κοινή ωφέλεια και όχι αν κάτι εφάνη ευχάριστο ή ένδοξο». 
  
  
(Από το βιβλίο του Βλάση Γ. Ρασσιά «Θεοίς Συζήν. Εισαγωγή στον Στωϊκισμό», Αθήναι 2001, εκδόσεις «Ανοιχτή Πόλη») 
  

 

 
 
O έφιππος Μάρκος Αυρήλιος του Καπιτωλίου
(Ρώμη, φωτογραφία Βλάσης Ρασσιάς) 
   
 
ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΝΟΣ

(Βιογραφία του φιλοσόφου αυτοκράτορα από το KNOL της Google)


Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος(Marcus Aurelius Antoninus, 26 Απριλίου 121 – 17 Μαρτίου 180): O τελευταίος ισχυρός εκπρόσωπος τόσο του Αρχαίου Κόσμου (κοσμοκράτορας και πρώτος εστεμμένος φιλόσοφος πριν τον Ιουλιανό) όσο και του Στωϊκισμού (όχι ως σχολάρχης αλλά ως απλός κατά βίον στωϊκός), Ρωμαίος αυτοκράτορας κατά τα έτη 161 - 180.


ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Ο τελευταίος ισχυρός εκπρόσωπος τόσο του Αρχαίου Κόσμου (κοσμοκράτορας και πρώτος εστεμμένος φιλόσοφος πριν τον Ιουλιανό) όσο και του Στωϊκισμού (όχι ως σχολάρχης αλλά ως απλός κατά βίον στωϊκός), Ρωμαίος αυτοκράτορας κατά τα έτη 161 - 180. 

Ο ίδιος όσο και η κατά 2 χρόνια νεότερη αδελφή του Annia Cornificia Faustina ήσαν παιδιά του ισπανικής καταγωγής πραίτωρα Άννιου Βέρου (Annius Verus) και της Ρωμαίας αριστοκράτισσας Δομιτίτιας Λουκίλας (Domitia Lucilla). Το αρχικό όνομά του ήταν Marcus Annius Catilius Salvius και παρόλο που ορφάνεψε από πολύ νωρίς σε ηλικία μόλις 3 ετών, έτυχε πολύ καλής ανατροφής από τον παππού του Marcus Annius Verus και λαμπρής μόρφωσης κοντά στον ρήτορα Κορνήλιο Φρόντωνα (Fronto) και τον Έλληνα σοφιστή Ηρώδη τον Αττικό, ενώ σε ηλικία 8 μόλις ετών είχε ήδη γίνει δεκτός στον Ιερατικό Σύλλογο της Ρώμης. Ο μικρός Μάρκος απομακρύνθηκε ωστόσο αρκετά γρήγορα από τα μαθήματα της Ρητορικής, για να αφοσιωθεί στην εις βάθος μελέτη της Φιλοσοφίας. Τα γραπτά του Κόϊντου Ιουνίου Αρουληνού Ρουστικού (Quintus Iunius Arulenus Rusticus) και οι διδασκαλίες των Κίνα Κάτουλου (Cinna Catulus) και Κλαύδιου Μάξιμου (Claudius Maximus) τον εισήγαγαν στη Στωϊκή Φιλοσοφία, η ηθική της οποίας τον καταγοήτευσε και σε ηλικία 12 ετών φόρεσε τελικά το σχήμα των στωϊκών, υιοθετώντας τον απλό τρόπο ζωής τους.  

Σε ηλικία 17 ετών, στις 25 Φεβρουαρίου του έτους 138 κατά το οποίο πέθανε ο υπέργηρος προστάτης παππούς του, κατόπιν επιθυμίας του Αδριανού υιοθετήθηκε από τον αυτοκράτορα Αντωνίνο Πίο (σύζυγο της θείας του Μάρκου, Φαυστίνας) ως μελλοντικός διάδοχός του, κατά την συνήθεια των Αντωνίνων αυτοκρατόρων. Έγινε καίσαρ το 139 (σε ηλικία μόλις 18 ετών) και θήτευσε ως ύπατος τα έτη 140, 145 και 161, ενώ το 145 νυμφεύθηκε την θυγατέρα του Αντωνίνου Πίου Αννία Γαλερία Φαυστίνα (Annia Galeria Faustina) και έλαβε το όνομα Marcus Antοninus Verus. Στην διάρκεια του 30ετούς γάμου του με την Φαυστίνα απέκτησε συνολικά 13 παιδιά, από τα οποία όμως μόνο ένας υιός και και τέσσερις θυγατέρες έζησαν αρκετά για να δούνε τον θάνατο του πατέρα τους: το 147 γεννήθηκε η Annia Aurelia Galeria Faustina (που πέθανε λίγο μετά το 165), το 148 ή 149 ο Gemellus Lucillae (που πέθανε 2 χρόνια αργότερα) και η δίδυμη αδελφή του Annia Aurelia Galeria Lucilla (που πέθανε 2 χρόνια μετά τον πατέρα της, το 182), κάπου στην δεκαετία του 150 οι Titus Aelius Antoninus, Titus Aelius Aurelius και Domitia Faustina (που πέθαναν πριν τις 7 Μαρτίου 161), το 152 ο Hadrianus Aurelius (που πέθανε πριν τις 7 Μαρτίου 161), το 159 η Fadilla Aurelia (που πέθανε 12 χρόνια μετά τον πατέρα της, το 192), το 160 η Annia Cornificia Faustina Minor (που πέθανε κατά την περίοδο 211 – 217), το 161 ο Titus Aurelius Fulvus Antoninus (που πέθανε το 165) και ο δίδυμος αδελφός του και μετέπειτα αυτοκράτορας Κόμμοδος (Commodus), το 162 ο Marcus Annius Verus Caesar (που πέθανε το 169) και το 170 η Vibia Aurelia Sabina (που πέθανε πριν το 217). 

Στις 28 Μαρτίου του 147 ο Αντωνίνος Πίος τον αναγόρευσε συναύγουστο. Το 161, με τον θάνατο του θετού πατέρα του στέφθηκε αυτοκράτορας υπό το όνομα Marcus Aurelius Antoninus, με συναύγουστο (μέχρι το 169 που θα πεθάνει από καρδιακή προσβολή) τον θετό αδελφό του Λούκιο Βέρο Κόμμοδο.

ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ

Ως αυτοκράτορας ο Μάρκος Αυρήλιος στάθηκε πάντοτε υπεράνω των πραγμάτων και των υποκειμενισμών, παρέσχε στους ανθρώπους μία άνευ παρεκκλίσεων Δικαιοσύνη και συμπεριφέρθηκε με τον πλέον γαλήνιο και ανεξίκακο τρόπο, ακόμη και σε αυτούς τους εχθρούς του: όταν ο στασιαστής και προδότης Κάσσιος, για τον οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω, δολοφονήθηκε από έναν επιτελή του αξιωματικό, ο εστεμμένος φιλόσοφος τον εκήδευσε με όλες τις στρατιωτικές τιμές. Μετεχειρίσθηκε τους ανθρώπους πάντοτε ως όντα ηθικά και 

1. διαμόρφωσε επί το ηπιότερον την σκληρή νομοθεσία της εποχής 
2. προσπάθησε να συντάξει ένα σώμα νόμων που να εστιάζει στην ισονομία και την ελευθερία του λόγου (περί «πολιτείας ισονόμου, κατ' ισότητα και ισηγορίαν διοικουμένης...» γράφει ο ίδιος, Α, 14) 
3. συνέστησε ειδικό ταμείο για την κήδευση των απόρων πολιτών 
4. περιόρισε την έκλυση των ηθών και την πορνεία 
5. συνέστησε την «Κηδεμονευτική Πραιτωρία» για την φροντίδα των ορφανών 
6. επέβαλε την υποχρεωτική τήρηση μητρώου γεννήσεων και την ληξιαρχική εγγραφή των πολιτών 
7. γενίκευσε τις απελευθερώσεις των δούλων και τους έδωσε πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα αλλά και δικαίωμα να κληρονομούν τον κύριό τους σε περίπτωση έλλειψης συγγενών 
8. απαγόρευσε τις σωματικές τιμωρίες 
9. εδίωξε ποινικώς την συκοφαντία 
10. εδίωξε ως κακούργημα τον φόνο δούλου από τον κύριό του 
11. οργάνωσε ένα τέλειο σύστημα επισιτισμού με το οποίο κατέστησε, τουλάχιστον στην χερσόνησο των Απεννίνων, αδύνατους τους λιμούς 
12. προέβλεψε την απαλλαγή των κατηγορουμένων φρενοβλαβών 
13. νομοθέτησε την «εύνοια ελευθερίας» (δηλαδή την παραδοχή στις δίκες, σε περιπτώσεις αμφιβολιών, τής πιο ευνοϊκής για την ανθρώπινη ελευθερία ερμηνείας) 
14. προσπάθησε, δίχως όμως επιτυχία, να απομακρύνει τον λαό από τα ειδεχθή θεάματα των αμφιθεάτρων (όταν εστράτευσε τους μονομάχους για τον πόλεμο κατά των Γερμανών, ο όχλος εστασίασε εναντίον του με την κατηγορία ότι ήθελε.. «να τον αποσπάσει από τις διασκεδάσεις και να τον στρέψει στην πληκτική Φιλοσοφία» !! Ο Ernest Renan γράφει πολύ χαρακτηριστικά ότι «οι τακτικοί θαμώνες των αμφιθεάτρων ήσαν τα μόνα πρόσωπα που δεν τον αγαπούσαν καθόλου»).    

Οι δύο ολιγοετείς διωγμοί των χριστιανών από αυτόν τον άγιο και πράο αυτοκράτορα, από 166 έως 168 και από 177 έως 180, ο οποίος στα πρώτα 15 έτη της βασιλείας του τους προστάτευε όλως ιδιαιτέρως και νομοθέτησε μάλιστα να δικάζονται όλοι όσοι τους ενοχλούν όχι για κάποιες αξιόποινες πράξεις τους αλλά απλώς λόγω της ιδιότητός τους,  αποτελεί μία καλή ιστορική μαρτυρία για το μέγεθος της εγκληματικής, εκείνη την εποχή, δραστηριότητος των τελευταίων. Υπό την παραφροσύνη των κυρίαρχων τότε μοντανιστικών ιδεών, οι χριστιανοί εξαπέλυαν ανοικτές επιθέσεις και βεβήλωναν θρησκευτικά σύμβολα, βωμούς και Ιερά ή προέτρεπαν ανοικτά τον όχλο σε στάση κατά της πολιτείας και σε διάλυση ολοκλήρου του κοινωνικού ιστού και του συστήματος αξιών της πολιτισμένης ανθρωπότητας (η φράση ότι «απαρνούνται την ζωή παρακινούμενοι από μία στείρα αντιδραστική διάθεση, αντί να θυσιάζονται προς χάριν θέσεων που βασίζονται σε λογικά επιχειρήματα» είναι η μοναδική διασωθείσα αναφορά του Μάρκου Αυρηλίου σε αυτούς).   

"ΤΑ ΕΣ ΕΑΥΤΟΝ"

Τα 12 βιβλία των στοχασμών του («Τα εις Εαυτόν»), τα οποία συνέγραψε στην Ελληνική κατά την περίοδο 170 - 178 περίπου, όταν ήδη ήταν αυτοκράτορας, αποδεικνύουν πόση εσωτερική ηρεμία και παρηγορία μπορούσε να του προσφέρει η Στωϊκή Διδασκαλία και μάλιστα σε καιρούς ταραχών και συγκρούσεων. Ιδιαιτέρως τον είχε επηρεάσει η διδασκαλία του Επικτήτου. Η αφοριστική μορφή που επέλεξε να δώσει στο έργο του (εκτός από το 1ο βιβλίο) πρέπει να προέρχεται από τον Ηράκλειτο, καθώς ο Μάρκος Αυρήλιος με χαρά προσεγγίζει την διδασκαλία του και εξελίσσει τις σκέψεις του φιλοσόφου σε μορφή προσωπικού διαλογισμού. Όπως εύστοχα το έχει περιγράψει ο Μάριος Πλωρίτης, ο εστεμμένος φιλόσοφος κατέθεσε στην ανθρωπότητα ένα έργο γεμάτο από «πυκνούς αφορισμούς τις σκέψεις του γύρω στην Βιωτική, την τέχνη της ζωής. Ενα είδος καθημερινού ημερολογίου, έναν εσωτερικό μονόλογο, που αυτονόητα τιτλοφορήθηκε Εις εαυτόν, αλλά έχει άπειρους αποδέκτες στους αιώνες».  

Η φιλοσοφική θέση του Μάρκου Αυρηλίου, που θαυμάστηκε από πάμπολλους ανθρώπους στους αιώνες που ακολούθησαν (ανάμεσα στους οποίους και οι Ιουλιανός, Φρειδερίκος ο Μέγας, Πετράρχης, Γκαίτε), ορίζεται από τη σεμνή ένταξη του ανθρώπου σε μία ευρύτερη συνεξάρτηση και από την αυτονόητη επιθυμία προσφοράς υπηρεσίας στην ανθρώπινη κοινωνία, γι’ αυτό άλλωστε και ως αυτοκράτορας υπήρξε δικαιότατος, φιλάνθρωπος και ανεκτικός, παρά το ότι αντιμετώπισε συγκεντρωμένα εναντίον του πολύ δύσκολα προβλήματα, όπως λ.χ. την στάση στην Βρεττανία το έτος 162, την επιδρομή των Πάρθων στην Αρμενία και την Συρία την ίδια χρονιά, μετά από κατανίκηση 2 ρωμαϊκών στρατιών, και τον πόλεμο που ακολούθησε στην περιοχή μέχρι το έτος 166, κατά το οποίο η Αυτοκρατορία δέχθηκε την από την Αρμενία καταστροφική εισβολή της πανούκλας που κατέστρεψε τον Αρχαίο Κόσμο με εξόντωση του μεγαλυτέρου τμήματος των αστικών πληθυσμών και ιδίως των μορφωμένων ανθρώπων. Επιπρόσθετα, το 166 οι βάρβαροι Μαρκομάνοι και Κουάδοι εισέβαλαν στην Ιταλία και την Γαλατία και αποκρούστηκαν μετά από σκληρούς αγώνες το 169, οι Κασταβόκοι της Σαρματίας (της σημερινής Ουκρανίας) πραγματοποίησαν αλλεπάλληλες επιδρομές το 170 και εισέβαλαν στην Μοισία, την Μακεδονία και την Ελλάδα, ο δε διοικητής των λεγεώνων της Συρίας Αβίδιος Κάσσιος (Gaius Avidius Cassius, περ. 130 – Ιούλιος 175, νικητής κατά των Πάρθων, πορθητής της Κτησιφώντος και της Σελεύκειας, συγκλητικός και από το 166 κυβερνήτης της Συρίας από το 166) προχώρησε τον Απρίλιο του 175 σε στάση και αποστασία, αφού πρώτα αυτοανακηρύχθηκε στην Αντιόχεια «Αυτοκράτορας της Ανατολής», ενώ οι Μαρκομάνοι Γερμανοί παραβίαζαν προκλητικότατα ξανά και ξανά τα βόρεια σύνορα της Αυτοκρατορίας. 

ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΒΑΡΒΑΡΙΚΩΝ ΕΠΙΔΡΟΜΩΝ

Από την χρονιά που παρέμεινε μόνος αυτοκράτορας (169) μέχρι τον θάνατό του (180), ο Μάρκος Αυρήλιος υποχρεώθηκε να πολεμάει συνεχώς, πότε στον τριετή πόλεμό του κατά των πειρατών (169 - 171), πότε στην σύντομη εκστρατεία του στην Ανατολή για την καταστολή της στάσης του Κάσσιου (175) και πότε υπερασπιζόμενος αποτελεσματικά από τις εισβολές των Γερμανών την συνορογραμμή του Δουνάβεως, με ελάχιστες μόνον σύντομες επισκέψεις του στην Ρώμη (το 172 απέκρουσε και υποχρέωσε σε συνθηκολόγηση τους Μαρκομάνους και τους Λομβαρδούς, το 171 και ξανά το 174 τους Κουάδους, το 174 του Ιάπυγες και το 175 τους Σαρμάτες). Η πείνα, οι φυσικές καταστροφές και τα οικογενειακά του δράματα, δεδομένου ότι από τα δεκατρία τέκνα του δεν έζησαν παρά μόνον πέντε, συμπληρώνουν το σκηνικό μέσα στο οποίο ο μεγάλος αυτός άνδρας κλήθηκε να εφαρμόσει στην πράξη τα στωϊκά προτάγματα.    

Το 175 ο Μάρκος Αυρήλιος υποχρεώθηκε να κλείσει ειρήνη με τους βαρβάρους για να βαδίσει εναντίον του σφετεριστή Αβίδιου Κάσσιου, ο οποίος τον αποκαλούσε «γυναικούλα που διοικεί την Ρώμη». Στην ομιλία του μπροστά στις παρατεταγμένες λεγεώνες του, ο Μάρκος Αυρήλιος, αφού πρώτα εξέφρασε την θλίψη του για την προδοσία ενός έως τότε «πιστού φίλου», ευχήθηκε να μην σκοτωθεί ή αυτοκτονήσει ο Κάσσιος, ώστε να μπορέσει ο εστεμμένος φιλόσοφος ως νικητής να επιδείξει την μεγαλοψυχία του πραγματικού φιλοσόφου. Όμως, λίγο πριν οι λεγεώνες του αυτοκράτορα συγκρουστούν με τις λεγεώνες του σφετεριστή στην Συρία τον Ιούλιο του 175, ο τελευταίος δολοφονήθηκε από έναν εκατόνταρχό του, ο οποίος έστειλε μάλιστα στο στρατόπεδο του Αυρηλίου το κομμένο κεφάλι του σφετεριστή. Παρά την ατιμία (στάση και προδοσία) του νεκρού, τον οποίο ήδη η Σύγκλητος είχε κηρύξει «δημόσιο κίνδυνο», ο εστεμμένος φιλόσοφος φρόντισε πάντως να κηδευτεί με στρατιωτικές τιμές, από σεβασμό για την προτέρα στρατιωτική του συνέπεια και αφοσίωση στην Ρώμη.   

Στην συνέχεια ο Μάρκος Αυρήλιος περιόδευσε όλη την ανατολική Αυτοκρατορία και διέμεινε για αρκετό καιρό στα 4 μεγάλα φιλοσοφικά κέντρα του αρχαίου κόσμου, δηλαδή στην Αντιόχεια, την Αλεξάνδρεια, την Σμύρνη και την Αθήνα, όπου και μυήθηκε στα Ελευσίνια Μυστήρια και συντόνισε την αποκατάσταση του Ιερού της Θεάς Δήμητρος, που το 170 είχε υποστεί εκτεταμμένες ζημιές εξαιτίας της επιδρομής των βαρβάρων Κασταβοκών. Οι φιλοσοφικές σχολές των 4 πόλεων ενισχύθηκαν με έμμισθους δασκάλους, οι πόλεις λαμπρύνθηκαν και οι κάτοικοι των διαφόρων πόλεων επέδειξαν με πολλούς τρόπους την ευγνωμοσύνη τους για τον μεγάλο προστάτη του αρχαίου μεγαλείου, όπως βλέπουμε και από την επιγραφική της πόλης των Αθηνών, η οποία έστησε 2 αγάλματα του Μάρκου Αυρηλίου, ένα στην Ακρόπολη και ένα στο Θέατρο του Διονύσου, αποκαλώντας τον «προστάτη της Φιλοσοφίας».  

Τον Νοέμβριο του 176, ενώ ήδη είχε πεθάνει η σύζυγός του Φαυστίνα, επέστρεψε στην Ρώμη και τέλεσε θρίαμβο στις 23 Δεκεμβρίου για την ειρήνη που επέβαλε στα βόρεια σύνορα της Αυτοκρατορίας. Όντας μόνος αυτοκράτορας από το έτος 169, κατά το οποίο είχε πεθάνει ο Βέρος, ανακήρυξε τελικά το 177 συναύγουστό του τον υιό του Κόμμοδο και από το έτος αυτό μέχρι και το 180 που απεβίωσε, διεξήγαγαν μαζί πόλεμο στα βόρεια σύνορα κατά των Μαρκομάνων, καθώς ο Μάρκος Αυρήλιος είχε σκοπό για λόγους προστασίας της Αυτοκρατορίας να επεκτείνει τα σύνορά της μέχρι τον ποταμό Έλβα. Πέθανε στις 17 Μαρτίου 180 στην Vindobona (την σημερινή Βιέννη) ή στο Σίρμιο της Παννονίας,     

Η σποδός του αγίου, ευσεβούς, γαλήνιου και ενάρετου εκείνου άνδρα τάφηκε στο Αδριάνειο Μαυσωλείο, η δε εθνική Ρώμη τον τίμησε  με πολυάριθμα αγάλματά του, μεταξύ των οποίων ο περίφημος «ιππεύς του Καπιτωλίου». Το ίδιο τον τίμησε και η έκτοτε πεπαιδευμένη ανθρωπότητα με τον απεριόριστο σεβασμό της που συνοψίζεται αρκετά χαρακτηριστικά στα λόγια του Renan «κανένας συνετός άνθρωπος δεν θα αρνηθεί ότι υπήρξε μία μεγάλη ψυχή, αλλά και ένα μεγάλο πνεύμα που έζησε στα απέραντα βάθη του καθήκοντος και της συνειδητότητος… το μεγαλείο του δεν θα αμφισβητηθεί ποτέ, διότι στηρίζεται επάνω σε αυτό που δεν θα χαθεί, δεν θα φθαρεί ποτέ, δηλαδή επάνω στην εξοχότητα της καρδιάς». 

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΤΑΣΗ

Στα 12 βιβλία των στοχασμών του («Τα εις Εαυτόν»), που ουσιαστικά δεν είναι παρά το προσωπικό του ημερολόγιο το οποίο και δεν είναι καν γραμμένο για να διαβασθεί από κοινό, αναφαίνεται ωστόσο, στην πληρότητά της, η υπεύθυνη προθυμία αυτού του φιλοσόφου – αυτοκράτορα για προσφορά υπηρεσιών προς τον άνθρωπο και η θετική υποχρέωση να συνεργασθεί από την θέση του και με όλες του τις δυνάμεις για την διατήρηση του συνόλου, μέλος του οποίου αισθανόταν και ο ίδιος ότι αποτελεί. Μέσα από αυτή την εκπληκτική κατάθεσή του, ο εστεμμένος φιλόσοφος αποτολμά την τολμηρή κατάδυση στις σχεδόν απρόσιτες για τους θνητούς ρίζες του «καθήκοντος», με βαθιά συνείδηση του εφημέρου του βίου των θνητών αλλά, από την άλλη, και του αιωνίου της Προνοίας του Κόσμου. Η ενδοσκοπική αυτή «λέξη» του εστεμμένου φιλοσόφου, παραδόξως για τον σημερινό μονομερή, μονολιθικό και μονοθεϊστή άνθρωπο, δεν τον κάνει ωστόσο αναχωρητή και απόκοσμο, αλλ’ αντιθέτως έναν βαθύτατα κοινωνικό και ανθρώπινο άνδρα που κηρύσσει δίχως την παραμικρή επιφύλαξη  ότι: «οι άνθρωποι γεγόνασιν αλλήλων ένεκεν, ή δίδασκε ή φέρε» (Η, 59) δηλ. το ότι όλοι μας έχουμε δημιουργηθεί για χάρη των συναθρώπων μας τους οποίους οφείλουμε ή να καλλιεργήσουμε ή να τους υπομείνουμε.    

Εγκαταλελειμμένος εν μέσω απείρων εχθρών, ανάξιων ή φαύλων συνανθρώπων αλλά και προδοτών, πληττόμενος από αλλεπάλληλες συμφορές, ο Μάρκος Αυρήλιος στέκει γαλήνιος και ακλόνητος, δίχως να ελπίζει σε οποιαδήποτε έξωθεν βοήθεια ή «θαύμα», αλλά πιστός μόνον στο φως, την ομορφιά και την ηρεμία του εσωτερικού του κόσμου, αυτάρκης και θεϊκός μέσα στο θνητό του κορμί (ως οργανικό μέλος του Παντός και τμήμα του Θεού από τον οποίο προήλθε και στον οποίο πρέπει μετά θάνατον να επιστρέψει), δίδοντας έκτοτε στους ανθρώπους το αιώνιο άριστο παράδειγμα της ένσαρκης Αγαθότητας και Δικαιοσύνης. Το ότι ο Μάρκος Αυρήλιος προτίμησε την Ελληνική ως γλώσσα τον στοχασμών του, μπορεί να εξηγηθεί ως προσπάθεια να αποφύγει τον υπέρμετρο ρητορισμό της λογοτεχνικής παραγωγής των ημερών του. Από την άλλη, ο λογοτεχνικός τίτλος «Τα Εις Εαυτόν», δηλαδή «οι συζητήσεις με τον εαυτό μου» που επέλεξε ο ίδιος, απαντάται για πρώτη φορά στην Ελληνική Λογοτεχνία και είναι άλλωστε αμφίβολλο αν είχε πρόθεση να το εκδώσει. Είναι άγνωστο πότε μετά τον θάνατό του δημοσιεύθηκε το εν λόγω έργο του. Η επανέκδοσή του πάντως το 1558 στη Ζυρίχη, στηρίζεται σε μια έκδοση του 10ου αιώνα από τον Αρέθα. Σώζονται επίσης σε λατινική γλώσσα κάποιες επιστολές του προς τον Κορνήλιο Φρόντωνα (Fronto), καθώς και αποσπάσματα μίας ομιλίας του (Dessau 9340).    
  
Ενδεικτικά ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΒΙΟΥ ο Μάρκος Αυρήλιος σημειώνει: «Μην ενεργείς δίχως την θέλησή σου, δίχως το πνεύμα της κοινής ωφελείας, δίχως συγκρότηση ή από αντίδραση. Μην προσπαθείς να κάνεις πιο όμορφη την σκέψη σου με ψεύτικα στολίδια ή πολυλογίες και μην καταπιάνεσαι με τα πάντα. Ο Θεός που είναι μέσα σου, ας είναι ο προστάτης ενός όντος αρσενικού, μεστωμένου, πολιτικού, πολιτισμένου, αρχοντικού και συγκροτημένου, ωσάν εκείνον που περιμένει ήρεμα τη λήξη του βίου, δίχως να χρειάζεται με όρκους να το αποδείξει ή με την ανθρώπινη μαρτυρία. Γαλήνιος, δίχως την ανάγκη της έξωθεν βοηθείας ή της παρηγορίας που παρέχουν οι άλλοι. Διότι όρθιος πρέπει να στέκεις, όχι ορθωμένος από τους άλλους». («ΜΗΤΕ ΑΚΟΥΣΙΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙ ΜΗΤΕ ΑΚΟΙΝΩΝΗΤΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΕΞΕΤΑΣΤΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΘΕΛΚΟΜΕΝΟΣ. ΜΗΤΕ ΚΟΜΨΕΙΑ ΤΗΝ ΔΙΑΝΟΙΑΝ ΣΟΥ ΚΑΛΛΩΠΙΖΕΤΩ. ΜΗΤΕ ΠΟΛΥΡΡΗΜΩΝ ΜΗΤΕ ΠΟΛΥΠΡΑΓΜΩΝ ΕΣΟ. ΕΤΙ ΔΕ Ο ΕΝ ΣΟΙ ΘΕΟΣ ΕΣΤΩ ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ ΖΩιΟΥ ΑΡΡΕΝΟΣ ΚΑΙ ΠΡΕΣΒΥΤΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΑΙΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΟΝΤΟΣ ΑΝΕΤΕΤΑΧΟΤΟΣ ΕΑΥΤΟΝ, ΟΙΟΣ ΑΝ ΕΙΗ ΤΙΣ ΠΕΡΙΜΕΝΩΝ ΤΟ ΑΝΑΚΛΗΤΙΚΟΝ ΕΚ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΕΥΛΥΤΟΣ, ΜΗΤΕ ΟΡΚΟΥ ΔΕΟΜΕΝΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΙΝΟΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ. ΕΝ ΔΕ ΤΟ ΦΑΙΔΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΡΟΣΔΕΕΣ ΤΗΣ ΕΞΩΘΕΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΡΟΣΔΕΕΣ ΗΣΥΧΙΑΣ, ΗΝ ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΕΧΟΥΣΙΝ. ΟΡΘΟΝ ΟΥΝ ΕΙΝΑΙ ΧΡΗ, ΟΥΧΙ ΟΡΘΟΥΜΕΝΟΝ»)   
   
Ενδιαφέρουσα εξάλλου είναι και η ακόλουθη προτροπή του για μία ανθρωπιστική ορθοπραξία: «Σε δύο πράγματα πρέπει να έχεις διαρκή ετοιμότητα. Στο να πράττεις μόνο εκείνα που σου εμπνέει η λογική του Ηγεμονικού σου και της ορθοπραξίας, με σκοπό την ωφέλεια των ανθρώπων, και στο να είσαι ικανός να μεταβάλλεις τη γνώμη σου αν τυχόν βρεθεί κανείς και σε διορθώσει ή να σε βγάλει από κάποια προκατάληψη, και αυτό με γνώμονα το αν προάγεται η δικαιοσύνη και η κοινή ωφέλεια και όχι αν κάτι εφάνη ευχάριστο ή ένδοξο».   

Βλάσης Γ. Ρασσιάς, 2006
 

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΡΚΟ ΑΥΡΗΛΙΟ

Birley Anthony R., «Marcus Aurelius: A Biography», London, 1966 
Rutherford Richard B., «The Meditations of Marcus Aurelius. A Study», Oxford, 1989 
Ρασσιάς Βλάσης, «Θεοίς Συζήν. Εισαγωγή στον Στωϊκισμό», Αθήνα, 2001 
Morford Mark, «The Roman Philosophers from the time of Cato the Censor to the death of Marcus Aurelius», London, 2002 


 
  
  

 

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΕ: 

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΓΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΨΥΧΕΣ 

ΣΥΓΓΡΑΦΕΣ ΓΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΨΥΧΕΣ 

ΕΚΔΟΣΕΙΣ "ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΟΛΗ" 

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ, ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ 

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΟΛΗ" (1980 - 1993) 

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ