Φραντζέσκο Μάριο Παγκάνο (Francesco Mario Pagano, Brienza Salerno 8 Δεκεμβρίου 1748 – Napoli 29 Οκτωβρίου 1799).
 

Ιταλός νομικός, φιλόσοφος, συγγραφέας και Ιακωβίνος μάρτυρας. Γεννήθηκε στην Brienza του Σαλέρνο από πατέρα συμβολαιογράφο, στάλθηκε σε ηλικία 12 ετών στο σπίτι ενός θείου του στην Νάπολη και σπούδασε νομικά και φιλοσοφία, αριστεύοντας σε σημείο που 22ετής ακόμα να ασκεί δικηγορία και να είναι επίσης λέκτορας Ηθικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Νάπολης. 

Από τα 20 του ωστόσο (το έτος 1768) συνέγραψε μία πολιτική κριτική στο ρωμαϊκό δίκαιο («Politicum universae nomothesiae examen»), η οποία είχε εξοργίσει τους συντηρητικούς κύκλους με αποτέλεσμα να κατηγορηθεί για αθεϊα και να φυλακιστεί. Την επόμενη δεκαετία μυήθηκε στον Ελευθεροτεκτονισμό μέσω του προσωπικού φίλου του, φιλόσοφου και νομικού Γκαετάνο Φιλαντζέρι (Gaetano Filangieri, 1752 - 1788). 

Έχοντας ήδη να επιδείξει ένα αξιόλογο συγγραφικό έργο επάνω σε νομικά ζητήματα, κατέλαβε το 1787 καθηγητική έδρα στην Νομική συγγράφοντας το ίδιο έτος το «Considerazioni sul processo criminale» και το 1792 δημοσίευσε πολιτικές πραγματείες αναφορικά με την προέλευση και εξέλιξη των πολιτισμένων και βαρβαρικών κοινωνιών («Saggi politici dei principi, progressi e decadenza delle societa»). Ο Παγκάνο ασχολήθηκε επίσης και με την συγγραφή θεατρικών έργων από τα οποία γνωστότερα υπήρξαν η τραγωδία «Gerbino» και το μελόδραμα «Agamemnon». 

Το 1793 ίδρυσε με τους δικηγόρους Ρούσο και Φλαμίνιο Μας (Flaminio Mass) την «λέσχη» των ναπολιτάνων Ιακωβίνων με το όνομα «Πατριωτική Εταιρεία» («Societa Patriottica»), η οποία σφραγίστηκε το 1794 από τις αρχές και τα μέλη της συνελήφθησαν, πέρασαν από δικαστικές περιπέτειες και 3 από αυτούς (οι Emanuele De Deo, Vincenzo Galiani και Vincenzo Vitaliani) εκτελέστηκαν τελικά το 1794 ως ένοχοι «ιακωβινικής συνωμοσίας», παρά τις προσπάθειες του συνηγόρου τους Παγκάνο να τους σώσει. Ο ίδιος ο Παγκάνο φυλακίστηκε ξανά τον Φεβρουάριο του 1796 στο Castel Sant Elmo με την κατηγορία του αντιμοναρχισμού, του αφαιρέθηκε η δικηγορική ιδιότητα και τον Ιούλιο του 1798 που αποφυλακίστηκε (όπως και αρκετοί ακόμα σύντροφοί του, όπως λ.χ. οι Ciaia, Fasulo, Colonna, Cassano, κ.ά.) μετά από έντονες πιέσεις των Γάλλων, βρήκε καταφύγιο στην Ρώμη, όπου είχε κηρυχθεί η «Ρωμαϊκή Ιακωβινική Δημοκρατία» («Repubblica Romana Giacobina»). 

Όταν το 1799 ανακηρύχθηκε υπό την κάλυψη του γαλλικού στρατού η βραχύβια «Παρθενόπια Δημοκρατία» («Repubblica Partenopea», 23 Ιανουαρίου 1799 – 13 Ιουνίου 1799) από τους ναπολιτάνους Ιακωβίνους, ο Παγκάνο επέστρεψε στην Νάπολη την 1η Φεβρουαρίου, ανέλαβε καθήκοντα αναδειχθείς ένα από τα πιο δραστήρια στελέχη της, εξελέγη αντιπρόσωπος του λαού και με βάση το ιακωβίνικο Σύνταγμα της Γαλλικής Δημοκρατίας του 1793 συνέταξε το αντίστοιχο της «Παρθενόπιας Δημοκρατίας». Όταν η τελευταία δέχθηκε την επίθεση των μοναρχικών, ο Παγκάνο πολέμησε με τους τελευταίους δημοκράτες στο Castel Nuovo και παραδόθηκε όταν πια κάθε αντίσταση ήταν μάταιη. 

Παρά την συμφωνία όμως για σεβασμό της ελευθερίας και της ζωής των αιχμαλώτων, οι μοναρχικοί τους φυλάκισαν, τους δίκασαν ομαδικά και τους καταδίκασαν σε θάνατο. Έχοντας μείνει αρκετές εβδομάδες στην φυλακή, ο Παγκάνο εκτελέστηκε τελικά στις 29 Οκτωβρίου 1799 με δημόσιο απαγχονισμό, μαζί με τους συναγωνιστές του Ντομένικο Κιρίλο (Domenico Cirillo, 1739 - 1799), Γεώργιο Πιλιατσέλι (George Pigliacelli) και Ιγνάτιο Κιάϊα (Ignazio Ciaia, 1766 - 1799) στην Piazza Mercato της Νάπολης.  

ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΕΡΓΑ: 

«Politicum universae nomothesiae examen», 1768 
«De saggi politici», 2 τόμοι, 1783 – 1785 
«Considerazioni sul processo criminale», 1787  
«Ragionamento sulla liberta del commercio del pesce», 1789 
«Saggi politici dei principi, progressi e decadenza delle societa», 3 τόμοι, 1792 - 1793 
«Principi del codice penale», εκδόθηκε μετά θάνατον, το 1819  
«Logica dei probabili o teoria delle prove», 1819  
«Opere scelte di estetica», 1819 
«Opere filosofico politiche ed estetiche», 1837 
«Opuscoli sopra il diritto penale» 1837  
«Dio e natura: pensieri inediti», 1885  

ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ: 

«Gli esuli Tebani», 1782  
«Il Gerbino», 1787 
«Agamennone», 1787 
«Corradino», 1789 
«L'Emilia : commedia in cinque atti», 1792  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:  

Bruschi  Renato  ed., «Francesco Mario Pagano: la coscienza della liberta: dai Saggi politici al Progetto di Costituzione», Napoli, 1998 

Cantimori Delio, «Utopisti e riformatori Italiani, 1794 - 1847», Florence, 1943 

Cantimori Delio, «Giacobini Italiani», τόμοι 3, Bari, 1956 – 1964 

Conforti Luigi, «Napoli nel 1799», Naples, 1889 

Giglioli Constance H. D., «Naples in 1799. An account of the revolution of 1799 and the rise and fall of the Parthenopean Republic», London, 1903 

Gutteridge H. C. ed., «Nelson and the Neapolitan Jacobins», London, 1903 

Von Helfert Fr., «Fabrizio Ruffo, Revolution und Gegen - Revolution von Neapel, November 1798 bis August 1799», Wien, 1882